|
- Páta | - Srbská èítanka | - |
Prìnjotny æ³owjek, wobked¼bujo bytosæe a wìcy woko³o sebje, njeje wo nich hinak sud¼iæ moh³, haè jeno¾ po sebi. Èujo w sebi ¾iwjenje, kotreho¾ wumìnjenja derje njerozumje¹e, je wón te¾ w¹itkón wokolny swìt jako ¾iwy wobked¼bowa³ a jako tajkemu jemu te¾ znamjo ¾iwjenja nadawa³. Wón pak samsnemu ¾iwjenju derje njerozumje¹e - tu¾ runje tak wopaènje, jako wo swojim ¾iwjenju, sud¼e¹e tez wo ¾iwjenju druhich ¾iwych bytosæi abo te¾ nje¾iwych wìcow, kotrym¾ ¾iwjenje pøisud¼owa¹e. Po tajkim puæu pøiñd¼e wón poød¼i¹o k pøedstawam wo w¹elakich bytosæach, kotre¾ haè dotal pak w tradicionalnych mythach zd¼e³ani¹ich ludow, pak w pøiwìrkach dotalnych d¼iwich ludow wid¼imy.
Dyrbju so jasni¹o wuprajiæ a wìc wuk³asæ.
Prìnjotny è³owjek pøedstajowa¹e sebi du¹u jako nì¹to, ¹to¾ drje njebì mó¾no wobmasaæ, tola ¹to¾ mìje¹e runje tajku podobu ka¾è³owjek sam. Wón mjenujcy wid¼e¹e we spanju druhich lud¼i, rìèe¹e z nimi, khod¼e¹e z nimi na hoñtwu ka¾ we woprawd¼itym ¾iwjenju, a njemó¾o swojeho sona hinak zapøimnyæ, wuk³adowa¹e sebi, zo w nim sydli druhi è³owjek, bjezæìlny, tola runje tajkeje podoby ka¾ wón sam, z runje tajkimi wosebitosæemi a potrìbnosæemi, kajke¾ wón sam ma. Wón dale wid¼e¹e, zo kó¾dy è³owjek, hdy¾ spi, so njehiba, njerìèi, njelada, njekhod¼i atd., zcy³a je jeno¾ nje¾iwe æì³o. Tu¾ wón wusud¼i: we è³owjeku je woprawd¼e hi¹æe druhi è³owjek; hdy¾ tón z æì³a wuñd¼e, wostanje æì³o bjez ¾iwjenja le¾o - tu¾ je tamón druhi, bjezæìlny è³owjek pøièina ¾iwjenja.
Na tajke wa¹nje pøiñd¼e won k póznaæu, zo je nì¹to, ¹to¾ è³owjeka wo¾iwja, ¹to¾ je po prawom è³owjek sam. Hdy¾ tamne "nì¹to" z è³owjeka wuñd¼e - è³owjek spi. Z tuteho pohladowanja na spanje sæìhowa¹e runje tajke pohladowanje na smjeræ. Prìnjotny è³owjek z wopøedka zawìsæe njemó¾e¹e derje rozd¼ìliæ son wot smjeræe, njemó¾e¹e rozd¼ìliæ, haè è³owjek, ki¾ wumrìje, spi a soni, t. r. haè z njeho "druhi è³owjek" jeno¾ na khwilu wuñd¼e, abo haè je mortwy, t. r. hac tamón wdruhi" z njeho na pøeco wuñd¼e a wjacy so njewróæi. Wot toho pøiñd¼e pohladowanje prìnjotnych ludow na smjeræ jako na spanje, són. Hi¹æe moderny è³owjek praji "wotpoèni z mìrom", "spi z mìrom", "wón hi¾o soni wìèny són" - njepøemyslejo, zo bìchu tute s³owa, kotre¾ wón jeno¾ wobraznje praji, pøez jeho prawótcow do s³owa myslene, tu¾ zo powìda nì¹to, ¹to¾ je po prawom prastare herbstwo z prìnjotnych èasow è³owjestwa.
Dopokaz toho, zo woprawd¼e mó¾e nìkajke byæe w è³owjeku byæ, haèrunje bjezæìne, wid¼e¹e prìnjotny è³owjek, hdy¾ wuhlada swój wobraz we wod¼e abo hdy¾ wobked¼bowa¹e swój sæìn abo te¾ dych - wot toho wón nawda du¹am zemrìtych mjeno duch abo te¾ sæìn, ka¾ hi¹æe d¼ensa d¼iwje ludy duchow mortwych mjenuja. Z toho mó¾emy sebi lohcy wuk³asæ ludowy nahlad, zo duchojo so spóznawaju po tym, zo nimaju sæìnja - dokel¾ su sami jeno¾ sæìñ. Pøeto¾ w prìnjotnych èasach zawesæe njewobked¼bowachu lud¼o sæìñ jako jednory zjew pøirody, ale jako wosebitu bytosæ, kotra¾, dokel¾ njemìje¹e æì³a, bì na jedyn skhod¼eñk z duchami postajena, abo hinak wuprajene, bì jako duch wobked¼bowana.
Runje tajku abo podobnu du¹u, kajku¾ w sebi wobkejd¼bowa¹e, mjenujcy du¹u, kotra¾ je nìhd¼e z fotografiju, z podobiznu æe³a abo zwonkowneje podoby, pøipisowa¹e te¾ zwìrjatam a w¹itkim wìcam, kotre¾ woko³o njeho bìchu. Tu¾ kóñ, pós, mjedwjed¼ atd. mìjachu po jeho zdaæu du¹u, kotra¾ bì dospo³nje podobna wopraw-d¼itemu konjej, psej, mjedwjed¼ej - du¹e tych zwerjatow je wón husto we swojih sonach wid¼a³, hewak njewìd¼e¹e wón sebi wuk³asæ zjew tych zwìrjatow w sonach haè tak, zo jeho du¹a wukhad¼a z jeho æì³a a woprawd¼e wobkhad¼uje z du¹emi - konjemi, z du¹emi - psami, z du¹emi - mjedwjed¼emi. Tola runje tak wón sud¼i te¾ wo wìcach, kotre¾ mìje¹e, a wo cy³ej nje¾iwej pøirod¼e woko³o sebje. Tu¾ jeho wod¼ìw, jeho ³uk a k³oki, z cy³a w¹itke wìcy maju du¹u, kotra¾ ma dospo³nu podobu. woprawd¼iteho wod¼ìwa, ³uka, k³okow - w sonach meje¹e wón du¹u - wod¼ìw, du¹u - ³uk, du¹e - k³oki. W sonach rosæe¹e du¹a - trawa, rosæechu du¹e - ¹tomy, ¾o³mje¹e so du¹a - woda.
Prìnjotny è³owjek wobked¼bowa¹e, zo mortwe æì³o abo æì³o spjaceho è³owjeka njekhod¼i, njed¼ì³a, njerìèi, dokel¾ bì duch z njeho wote¹o³, z èeho¾ sud¼e¹e, zo pøièina w¹itkich èinjenjow è³owjeka je duch - a analogiscy te¾ pøièinu w¹itkich wujawow w pøirod¼e, kotre¾ sebi wuk³asæ njemó¾e¹e, we w¹elakich duchach pyta¹e, kotrym¾, njewìd¼o hinak, dawa¹e podobu è³owjeskeho ducha, apsp. è³owjesku podobu. Tola husto te¾ podobu druhich ¾iwych stworjenjow, zwìrjatow jim pøidawa¹e, hdy¾ wid¼e¹e nìkajku podobnosæ mjez wosebitosæemi tamnych wujawow a wosebitosæemi w¹elakich ¾iwych stworjenjow, zwìrjatow.
Z toho pojimowanja sæìhuje, zo te¾ w¹elake podeñd¼enja swojeho ¾iwjenja, lubozne abo njelubozne, zbo¾owne abo njezbo¾owne pøipisowa¹e w¹e³akim ducham, pøeæelniwym abo njepøeæelniwym - a z toho nastachu pøedstawy w¹elakich duchow, kotre¾ ¾iwjeñski bìh è³owjeka wjedu, postajeju, za¹kituja abo jemu zad¼ìwaju. Mìnju tudy genijow starych Romjanow - kó¾dy è³owjek meje¹e swojeho genija, - "dajmonow" starych Grekow, "dolu" Polakow, Ma³orusow a Rusow, "sreæu" ju¾nych S³owjanow, "osud a sudièky" Èechow, "sudjenice" ju¾nych Serbow, "sudjenice abo rojenice" Khorwatow. Spod¼iwne je, zo Serbja podobneje bytosæe nimaju, tola zda so, zo nìhdy tajku bytosæ mìjachu. Pful drje ma we swojim s³owniku s³owo "wosudnica", tola njewìm, zwotkel je ma, haè je je w ludu s³y¹a³ abo sam wutwori³. Na nìkotre wa¹nje bli¾itej so runje mjenowanym bytosæam serbska "bo¾a ³osæ" a "bo¾e sedle¹ko".
Z tajkimi genijemi bìchu te¾ duchojo zemrìtych prjedownikow, Prìnjotni lud¼o mjenujcy wìrjachu, zo du¹a zemrìteho nana ze swójbu wostawa a so z jeje ¹kitowacym duchom stawa. Powostank teje wìry namaka so hi¹æe nìtko w ludu, ki¾ wìri, zo du¹a zemrìteho w domje wostanje tak do³ho, doni¾ so mortwe æì³o k pohrjebej njewunjese. Tohodla pjeèa njeje derje, pøeze w¹u mìru ¾a³osæiæ a p³akaæ, dokel¾ to njebo¾ièki, resp. jeho du¹a, w¹o s³y¹i.
Pozd¼i¹o èesæachu lud¼o w¹elakich domjacych duchow, njemyslo wjacy, zo bì tuta èesæ z woprìdka du¹am jich prjedownikow s³u¹a³a. Prìnjotni lud¼o wìrjachu te¾, zo mó¾e so du¹a prjedowrika wróæiæ te¾ w podobje nìkotreho zwìrjeæa, na pø. hada.
Na tajkim puæu mó¾e¹e nastaæ wìra do kubo³æikow, lutkow abo palèikow, do plonow abo zmijow, zd¼ìla te¾ do bo¾eho sedle¹ka a bo¾eje ³osæe.
Adolf Èerny, Mythiske bytosæe ³u¾iskich Serbow I.
zpìt na obsah 
Dal¹í: Pøi kolebcy