|
- Páta | - Srbská čítanka | - |
Přitomna Čitanka je druhi dźěl mojeho dźěła, z kotrymž chcu serbsku rěč a serbske pismowstwo přibližić nic jenož Čecham, ale wšěm, kiž so zajimuja wo najmjeńši słowjanski narod. Prěni dźěl tutoho dźěła - "Krótka poručka hornjołužiskeje serbšćiny" - je hižo w rukomaj našich čitarjow. Druhi dźěl - přitomny - přinoša wubjerk ze serbskeho pismowstwa. Třeći dźěl twori Słownik. Wšitke tute tři dźěle so wzajomnje dopjelnjeja.
Zwjeršny wobkedźbowař serbskeho pismowstwa ma zaćišć, kaž by było teje literatury mało, a kaž by so ani njemohła měrić z druhimi słowjanskimi literaturami. Ale to by zmylk był. Serbske pismowstwo, wosebje hornjołužiske-poměrnjek ličbje naroda a k wobstojnosćam, w kótrychž so wuwiješe - je runje tak bohate a rjane kaž wšě druhe słowjanske literatury. Zaćišć njenahladnosće tohodla nastawa, zo njemějachu Serbja dotal nakładnika, kiž by wudawał samo wobšěrne knižki a publikacije, kaž je to zmóžnjene pola druhich słowjanskich narodow. To je z přičinu, zo wostawa cyła literatura, z wuwzaćom mało připadow, roztrušena w serbskich časopisach, protykach a revuach, hdźež so na nju pozabywa a hdźež čakaju na lěpšu dobu serbskeho naroda, hdyž budźe móžno wěnować kedźbnosć kaž so słuša tež tutym wěcam. Přitomna Čitanka swědči jasnje za to, zo maju Serbja woprawdźe krasnu a bohatu literaturu. Wěm derje, zo tež Serbow samych překwapi, hdyž budźa wědźeć, kelko pokładow so khowa w tych starych serbskich pozabytych časopisach a publikacijach, kelko drohich kamuškow, dźensa skoro njeznatych. A to běše prěnja z přičinow, kotrež mje hnujachu k zestajenju tuteje Čitanki: pokazać znajmjeńša we wubjerku na bohatstwo serbskeho pismowstwa a podać zdobom tež dobru přiručnu knihu wšěm, kotřiž chcedźa póznać serbske pismowstwo. To je M. Hórnika hižo l. 1863 pohnuło k tomu, zo je wudał swoju "Čitanku", w kotrejž je woćišćal na wše wósomdźesat pokazkow z hornjoserbskeho pismowstwa a hdźež wupraji preće, zo bychu jeho čitanku bórzy sćěhowałe dalše a to wjetše a dokładniše dźěła...
Přeće Hórnikowe wosta wšak z hołym přećom. Ale skónčnje namaka tola wothłósa. Hornjoserbski spisowaćel farař Jurii Kral přihotuje hižo tójšto časa serbsku anthologiju, kotraž je bohužel hač dotal w rukopisu. Dowoli so mi pohladnyć do tuteje připrawjaneje knihi: ma tohorunja nahladnu syłu maćizny, kotraž je wšak docyła hinak rozdźělena, a to, kaž so zda, pod wliwom Hórnikoweje Čitanki. Spisowaćel J. Kral je zestajał swoje pokazki do něšto skupinow: ludowa, nabožinska literatura, wšelakora próza, basnje a drobnosće. Wuprajam tu autorej swój dźak za dowolnosć k přehladanju. Móžach we wšelakim nastupanju tola hišće dopielnić swój samsny wubjerk.
Tola moja Čitanka dźe hišće za druhimi zaměrami. Sym přeswědčeny, zo budźe Serbja bórzy trjebać podobneje Čitanki za swoje srjedźne šule; prjedy hač sej wudadźa swoje samsne pomocne knihi, móže jim tuta kniha być z přihódnej wučbnej knihu při wuwučowaniu maćeřneje rěče a domjaceje literatury. Tohodla je ke knizy přidata krótka słowjesnosć; hladach na to, zo bychu po móžnosći byłe zastupjene wšě znate literarne dokłady, kaž ludowe, tak wumjełske, kaž prozaiske, tak basniske. A tu słožowach swoju kedźbnosć na to, zo bych podał dokłady jeničcy z domjaceje literatury, jenož běše-li trjeba, wužich dokładow z njeserbskeho pismowstwa. To su na jednej stronje basniske přełožki z Homera, z južnosłowjanskeje narodneje poezije a ze Shakespeara, na druhei stronie přełožki prózy z čěskeje literatury: Boženy Němcoveje, Aloisa Jiráska, J. Karafiáta, J. Nerudy, Aloisa Mrštíka, ze słowjanskich literaturow: Gogolja, L. N. Tolsteho, J. J. Turgjenjewa, H. Sienkiewicza a z francózskeje literatury V. Huga. Ale to njejsu slepje wolene přikłady, kedźbliwy čitař sam spóznaje, čehodla su so runje te pokazki woliłe: rozsudźaca bě tu kaž ideowa stronka, tak tež přełožk a dobry dokład k słowjesnosći.
Ze swojim zarjadowanjom a wubjerom nastawkow je Čitanka postajena nic jenož za šule, ale wšěm přećelam Łužicy powšitkownje. Tohodla je tak zestajana, zo wjedźe nas wot najjednorišich literarnych dokładow hač k złožitym rěčniskim a dramatiskim wutworam, zo nas wjedźe wot ludoweje bajki a pěsnje hač k wukładam wo serbskej politicy a k revolucionarnej poeziji narodneho hibanja wo swobodu. Čitanka chce nic jenož serbsku młodźinu wukubłować w lubosći k ródnej zemi, k Słowjanstwu a čłowjestwu zcyła, wona chce tež zwobrazować narodne a duchowe wuwiće najmjeńšeho naroda słowjanskeho. Wona chce pokazać, štož je so hač dotal stało a štož ma so hišće wukonjeć. Wona chce tež puće rubać k dalšemu zbliženju serbskočěskemu. Tohodla su so sem přijałe nic jenož nastawki ze samsneho serbskeho hibanja, ale tež pokazka z Kaprasowych "Prawnych stawiznow", z mojeje "Łužicy", tohodla stej woćišćenej basni Vrchlickeho a Klašterskeho, tohodla je přijata tež Preradovićowa baseń "Zora puca", zo by so tež pokročowało w serbskojužnosłowjanskim zbliženju. Přetož kaž "Poručka", tak je tež Čitanka postajena za našich južnosłowjanskich bratrow, kotřiž su hižo wot wobrodźeńskeje doby zajim jewili wo swojich łužiskoserbskich bratrow, kaž je widźeć z nastawkow w pražskim "Čěskoserbskim Wěstniku". Dopjelni-li tuta kniha tež pola druhich Słowjanow swój nadawk, ćim lěpje.
Na kóncu sym přidał něšto pokazkow z delnjoserbskeje literatury. Nochcych zabyć na słabšu serbsku hałuzu, kotrejž je trjeba stajneje podpjery swojeho sylnišeho hornjołužiskeho bratra. Moje přeće je, zo bychu Hornjoserbja woprawdźitu wutrajnu kedźbu poswjećeli Delnjej Łužicy, a na nju njezabywali pri žadnej składnosći. Bych sej přał, zo by moja kniha nastork dała k podrobnemu delnjołužiskemu wubjerku. Hač dotal je G. Swjela najwjacy delnjoserbskich pokazkow woćišćał w swojej Cytancy za serbske źiśi, wudatej w Khoćebuzu l. 1907.
Kaž "Poručka", tak je tež Čitanka s łaćonskim pismom ćišćana, kotrež mam za jeničke prawe pismo wobeju serbskeju narěči, kaž sym kižo w zawodźe Poručki přispomnił.
W přitomnej Čitancy je wšeho dohromady 230 nastawkow woćišćanych; z nich je 218 hornjoserbskich a 12 delnjoserbskich. W cyłku pokhadźa 15 dokładow z ludoweje literatury a 215 wot spisowaćelow. Z tutych je 194 pokazkow, z 67 spisowaćelow (61 hornjoserbskich, 6 delnjoserbskich), wzatych ze serbskeje literatury, 21 pokazkow z cuzych literaturow. Něšto přispomjenjow k jednotliwym nastawkam, kaž tež krótki abecedny přehlad spisowaćelow ma wolóžić wužiwanje knihi. Tola šěršeho a powšitkownišeho powučenja dla dyrbi kóždy čitař přimać po přehladnym dźěłu Adolfa Černeho "Lužice a Lužičtí Srbové" z l.1912 a za čas po přewróće po mojej "Łužicy" z l.1919 (serbski přełožk 1920 w Budyšinje). Jenož dospołnosće dla přispominam, zo běchu drobne pokazki ze serbskeho pismowstwa hižo wot wobrodźeńskeje doby w Čechach znate. Tak woćišća na př. Fr. L. Čelakousky w Časopisu Českeho Musea w l. 1830 něšto serbskich ludowych pěsni w originalu a z čěskim přełožkom (jenož čěski tekst tutych pěsni přećišća w bibliofilskim wudaću K. Dvořák w Prazy l. 1919); K. J. Erben woćišća we swojej "Slovanskej čitancy" l. 1865 tež rjadu serbskich bajkow a powěsći ; nahladnu syłu pokazkow ze serbskich spisowaćelow a z ludoweho basnistwa woćišća Fr. Doucha, kaž je widźeć z mojeje edicije Smolerjoweho Čěskeho listowanja (Budyšin 1919); wjetšinu z nich přewza potom Fr. Vymazal do druheho zwjazka swojeje "Slovanskeje poesije", wudateje w Brnje 1878. V. Hrubý w swojej "Praktickej rukojeti srovnavacej jazyků slovanských" z l. 1904 wotby serbšćinu jenož z skromnymi pokazkami w zawodźe. St. Forman poswjeći serbskej literaturje dźewjeć pokazkow we swojej "Srovnavacej čítancy slovanských jazyků z l. 1909. Tež Ad. Černý ma we swojej knizy "Lužice a Lužičtí Srbové" z l. 1912 w stawje wo rěči něšto pokazkow wobeju narěčow. A naposlědk namakamy tež we Wšosłowjanskej čitancy "Lipje", wudateje lětsa wot Horčicki-Ledra, wobrazy ze serbskeho pismowstwa. Systematiske wubjerki - wězo w čěskim přełožku mamy hač dotal ze Zejlerja a Ćišinskeho, kotrež je wudał derje poradźene Ad. Černý a to "Výbor písní Zejlerjových" we "Sborniku svět. poesie" l. 1894 a we "Výboru básní Ćišinského" we Svět. knihownje" l. 1906.
Skónčnje spominam dźakownje na zwómiwe pokiwy, kotrychž je so mi dóstało při zestajenju Čitanki wot prof. dra Arnosta Muki.
Tohorunja dźakuju so wšěm, kiž su mi byli na kajkežkuli wašnje k pomocy při hromadźenju maćizny, wosebje přećelej Jurijej Wićazej, kiž je nimo toho tež korekturu cyłeho dźěła ze mnu čitał.
W Słowjanskej Prazy dnja 28. požnjenca 1920. Józef Pata.
Další: