|
- Páta | - Srbská èítanka | - |
Budy¹in, stare h³owne mìsto hornjo³u¾iskich Serbow, k ranju, k po³dnju a k wjeèoru z wìncom nahladnych hór wobdate, z kotrych¾ najhord¼i¹o Èornobóh swoju krasnje wobrosæenu, z wì¾u krónowanu h³owu wuzbìhuje, stoji na powy¹enju tudy dale k po³nocy spadowaceje runiny, z wjet¹im d¼ìlom na prawym brjohu Sprewje wosrjed¼ p³ódnych polow, ³ukow a hajkow, a ma swoje cyrkwje, hród a domy do twjerdeho zornowca zatwarjene. Wokolne hórki wu¾³obuje drje nìtko proch a dynamit, ¾eleznica wotwo¾uje rjenje pøirubany abo toèeny zornowc do dalokich mìst, wozy drobne kuski k porjed¼owanju drohow a puæow; tola napadne pøemìnjenje zwjeà¹neho napohlada zemje z tajkeho è³owjeskeho d¼ì³a njeslìduje. Kak hina¹e mocy su k temu jónu s³u¹a³e, hdy¾ so h³uboke rìèni¹æo do tutoho twjerdeho zornowca ryje¹e, hdy¾ bu hórka "Æìlc" abo "pola Pøiboha" z nawalom wod¼inow pøe³amana, hd¼e¾ nìtk wysoke kamjeñtne sto³py z wody so wuzbì³mja, swìdkojo stareje z³amaneje hordosæe. Hi¹æe wjet¹e mocy bìchu trìbne, pøemócne zemjer¾enja zakhad¼achu, hdy¾ bu we wjele star¹ich èasach zornowc ni¾e nìtèi¹eje "Winicy" wosrjed¼ roz³amany a zaklinjena nahladna ¾i³a druheho kamjenja ¹æìpjela.
Tutaj pøik³adaj neptunskich a wulkanskich pøemìnjenjow w na¹ej krajinje w pradawnych èasach njejstaj jenièkaj; namakamy tudy w ni¾inach pod'p³ódnej pjer¹æu te¾, kopjena drobneho bì³eho pìska, tu a tam hromady mjenje bóle ¾o³teho ¹æerka a ¹ìroke lìhwa hliny. Drobny bì³y pìsk a mjenje drobny ¹æerk rozd¼ìlujetaj so napadnje wot na¹eho rìèneho pìska, ki¾ z rozdrjebjenja na¹ich horow a kamjenjow z rìènej wodu ³ìto wob lìto nastaw¹i wopøija jeno¾ zestawki tutych, wosebiæe zornowcowe - tamneje zestawk pak je køemjeñ rozdrjebjeny z wodu, kotry¾ pola nas bóle zrìdka so namaka. Sìroke lìhwa z njeho su wìsæe z dalokich krajinow z mócnje so pøiliwacej a ¾o³mjacej móàskej wodu sem pøinjesene a w mìrni¹ich ¾³objach so ¹æerk w cyle drobny pìsk wotsad¼owa¹e: hd¼e¾ pak po³na móc wodow hi¹æe knje¾e¹e, tam wostachu wulke æe¾ke, hobrske kamjenje, zd¼ìla na mócnych lodowych ¹krutach pøip³owaw¹i, wabjo pozd¼i¹ich wobydlerjow krajiny k w¹elakim d¼iwnym powìsæam. Tele morjo kryje¹e cy³u nìmsku a s³owjansku sewjernu runinu; z wuzbìhnjenjom zemje pak buchu wody do druhich ni¾inow wotpu¹æene. Mnoha krajina, nìhdy p³ódnje wobrosæena, je z tym nìtk pøikryta z wodu a móàske ¾o³my wobnowjeja tam d¼ì³o pola nas zanjechane pøemìnjejo zemske woblièo. Pola nas wora nìtk rataà, khowataj so sorna a zajeèk, hd¼e¾ nìhdy móàska ryba a móàski rak so wjesele¹taj.
Wobked¼bujo bli¾e zestawki tutych móàskich pøip³awow, nadeñd¼emy w nich w¹elake kamjenje, kotre¾ su na¹ej krajinje hewak cuze, ka¾ èeàwjeny zornowc z finskich brjohow, wapnowe kamjenje a krydu kupow a krajinow nìtèi¹eho narañ¹eho abo baltiskeho morja, jara zrìdka te¾ jantar; w¹itke pak pokazuja na sewjerne kraje jako swoju domowinu.
Zastupiw¹i do na¹ich ¹æerkowych abo pìskowych jamow nadeñd¼emy te¾ èasto, ka¾ w¹ud¼om po polach rozbrojeneho w¹ìm znateho cuzbnika: køesawc abo klepany kamjeñ. Wón bu w starych èasach, wo kotrych¾ stawizny mjelèa, k w¹elakej domjacej nadobje abo k brónjam trjebany, dokel¾ so z twjerdosæu a wótrosæu kromy swojich z³amkow wuznamjenje¹e. Swìdk tamnych èasow, powìda wón potomnikam è³owjeslwa, mjed¼owy abo ¾elezny naporjad wu¾iwacym wo ¾iwjenju w tak mjenowanym kamjenjowyrn èasu. ©tó¾ chce na jeho d¼iwne powìsæì ked¼bowaæ, tomu powìda wón z hi¹æe wjele star¹ich èasow, z èasa, hdy¾ è³owjek hi¹æe zemje njewobydle¹e, z èasa, ki¾ je zapoèatk jeho byæa. Nic z pismikami è³owjeskeje rìèe su pisane jeho stawizny; nì, w kamjenju wobkhowani su nam wobydlerjo tamnych èasow sami a mo¾emy jich pøirunowaæ z na¹ej nìtèi¹ej stwórbu. Pøirunujo w¹elake køesawcy na¹eje krajiny namakamy, zo su æmowe a módrojte tudy khude na skamjenjeniny, swìtli¹e, brune, na¾o³æ a ¹ìre pak w tym bohat¹e. Namakam w zbìrcy z na¹eje krajiny móàskeho jì¾a, pak dospo³nu skamjenjenu skoru abo ko¾u we wjacorych dru¾inach, pak jeno¾ z³amki skory zasy druhich dru¾inow, w¹itke drje w /lìtèi¹ej stwórbje wotemrì³e, we wulkosæi husaceho hac k ho³bjacemu jejku rozd¼ìlne; dale nohædo³he wjertawkojte ¹korpiznaki w naèeàwjeñ kamjenju; w druhich w¹elakobarbnych kuskach do³be køemikowe jeh³y, z³amki krasnje wutworjenych pruhownikow, kotrych¾ pøerìz je mjenje bóle prawid³owny pjeæiró¾k. Najwjacori¹e pak su stwórby z najni¾¹ich organismow, z rjadownje koralow.
Zwjeà¹ny napohlad tutych pokazuje mnohe ha³o¾ki a koru¹ki, w¹elako ze sobu spleæene a pøez cy³y kamjeñ roz¹ìrjene, na skorje a we zdónèku pak mnohe d¼ìrki ze w¹elakozubkowanej kromku we wìstym porjed¼e stejace, najèasæi¹o w køiwje so køi¾owacych smuhach; mjez nimi druhdy te¾ ³opjenojte twórby z mnohimi bónèickami. Tajkele ko¾ojte, ³opjenojte twórby namakamy te¾ w nìtèi¹ich morjach hi¹æe na pø. flustra. Zdónèki abo ³opjenojte twórby su kolonije jenajkich zwìrjatkow, ki¾ w bónèièkach bydla a w¹elake nohi abo ramjenja k ³ojenju cyroby wutykuja. We starych skamjenjenych formach su jich æì³ka zhni³e a jenièki powostank snad¼ jewi so we wosebitej barbje kamjenja, jich wapnojty wupot abo zdónèk je wosta³, njepøetrajo pak pøemìny. W tamnych èasach, hdy¾ wapnowe a krydowe ska³y so tworjachu, wjeselachu so swojeho byæa te¾ ¾iwochi w køesawcu namakane, dokel¾ na kupach narañ¹eho morja nadeñd¼emy køesawc w¹ud¼e we wapnowyeh abo krydowych ska³ach, pak w jednotliwych kuskach, pak we wor¹tach zak³ad¼eny. Chemiski pøepyt pak powuèa nas, zo køesawe wapnojte zestawki jeno¾ pøipadnje wopøijejo h³ownje z køemikoweje kisaliny wobsteji. Mó¾emy sebi mysliæ, zo tehdom, hdy¾ bìchu so miny³e wod¼iny, z kotrych¾ so wapnowe a krydowe ska³y z wulkeho d¼ìla te¾ pøez powostanki najdrobni¹eje zwìriny tworjachu, na wjeà¹ku krydowych twjerdnjacych polow ³u¾ièki stojo wostachu z æeèitej køemikowej kisalinu; w¹a zwìrina w nich so ¾iwjaca wìsty èas w tajkejle mokrinje trajaca napjelnje¹e so bóle a bóle z køemikowej kisalinu, doni¾ ¾iwjenje cyle njezasta; tuta kisalina pak stwjerdny bóle a bóle do mjen¹ich a wjet¹ich kruchow abo kulow, do na¹eho nìtèi¹eho køesawca. Tute lì¾achu kryjo potajnosæ tamnych èasow we sebi lìt tysacy na mestnach swojeho nastaæa, doni¾ móàske ¾o³my je zaso wutorhnychu z mìrneho pøebytka a pøenjesechu daloko do druhich krajinow, te¾ na pola a hona na¹eje £u¾icy.
Dr. Pìtr Duèman, È. M. S. 1878.
zpìt na obsah 
Dal¹í: Jì¾