|
- Páta | - Srbská čítanka | - |
Třiceći lět je so minyło wot smjerće Jana Ernsta Smolerja, dwaceći lět wot smjerće Michała Hórnika. Dołhi čas běštaj Smoleŕ a Hórnik najznaćišej, najpopularnišej mjenje po wšěch Serbach we woběmaj Łužicomaj: bjez Smolerja a Hórnika njemóžachmy sej wědomostneho, literariskeho a politiskeho žiwjenja ani myslić. Nětko wobaj wotpočujetaj na brjohomaj wótčinskeje Sprjewje tam, hdźež něhdy posledni kral swobodnych Serbow knježeše a jeho twjerdy hród do serbskeho kraja zhladowaše. - Runje dźensa, hdyž tole pisam, je dwaceći lět wuklincało, zo so zrudni a starosćiwi rozžohnowachmy wot čerstweho rowa našeho Hórnika, lubuška wšeho serbskeho ludu. "Doniž bě žiwy, nošeše cyły narod we swojej wutrobje, nětko po smjerći nosy jeho cyły narod we swojej wutrobje." Tuto krasne słowo čěskeho basnika směmy z dobrym prawom prajić wo woběmaj, wo Smolerju a Hórniku.
Ale nic cyle staj nas wopušćiłoj tutaj wulkaj wótčincaj a wjednikaj: jeju duch bě hišće dale žiwy, a tež zbychu nam hišće mužojo, kaž Imiš, Kocor, Bart-Cišinski. Ale dźensa tež tych wjacy njeje, jeno jedyn z jeju najlěpšich šulerjow a sobudźěłaćerjow, kiž je w mnohim nastupanju jimaj podobny, steji hišće njezlemjeny, z połnej mocu ducha a ćěła, mjez nami, Karl Arnošt Muka - naš Muka.
Muka je přede wšěm bohate herbstwo Hórnikoweho wědomostneho a literariskeho skutkowanja na so wzał a hač nanajzdobnišo přisporjał. Po Smolerju, Buku, Hórniku nětko dwaceći lět wudawa Časopis Maćicy Serbskeje, naš jenički wědomostny časopis, kiž pak ma wobšěrny a njesnadny nadawk, serbsku rěč, serbske stawizny, serbsku ludowědu, wšo, štož Serbstwo nastupa, hajić, wobdźěłować a tež druhe wědomosće w našej maćeŕšćinje pěstować, Hižo redigowanje tuteho časopisa sameho je wulke dźěło, žada sej mnoho a to wjelestronskeje wědomosće, pilnosće a nazhonjenja; kelko nastawkow je redaktor sam do njeho podawał, kelko sobudźěłaćerjow namołwjał a wukubłował!
Ale hižo wjele prjedy je naš jubilar jako zahorjeny serbski studowacy, jako zběraŕ narodnych pěsni a přisłowow, jako spisowaćel a swěrny sobudźěłaćeŕ a wudawaŕ knihi a časopisow zjawnje wustupił, tola runje redigowanje Časopisa Maćicy Serbskeje je jeho tak cyle do srjedźizny wšěch našich wědomostnych a pismowskich prócowanjow stajiło a jeho mjeno šěroko a daloko po słowjanskim a tež hewak dalšim zdźěłanym swěće znate sčiniło.
Karl Arnošt Muka so narodźi na zemjanskim kuble we Wulkim Wosyku pola Hornjeho Wujezda 10. měrca 1854. Štóž tutu serbsku wjesku znaje, tomu je so zawěsće jeje rjana połoha a wokolina bórzy do pomjatka zaćišćała. Blizko módrych serbskich horow, pod čornym lěsom Tuchorjom, wo kotrymž nam někotražkuli powěsć hižo z dawnych časow powědać wě, leži Wosyk na wyšinje, zhladuje z wjeŕchow dele do pola, do hole, do nižinow, do wsow a městow našeje wótcneje Łužicy. Tu sonješe naš přećel prěnje sony złotych dźěsćowskich a młodźeńskich lět, tu čeŕpaše z erta a zwutroby serbskeje maćerje a serbskeho nana prěnju znajomosć "slěbroklinčnych serbskich słowow" a srěbaše prěnju lubosć k serbskemu ludej, hdyž wotući jeho duch k wědomju a hdyž poča jeho wóčko jasnišo, šěršo a wěsćišo hladać do kraja, kiž bě jeho domizna, do stawiznow a rěče toho luda, z kotrehož bě so narodźił. "Rjana Łužica, sprawna, přećelna, mojich serbskich wótcow kraj, mojich zbóžnych sonow raj, swjate su mi twoje hona!" A tute ideale rosćechu z młodźencom, tworachu podłožk jeho přeswědčenja, zo je Serb a zo ma winowatosće jako Serb, a z tuteho přeswědćenja wuwiwaše so dale a wěsćišo tamna powaha wobstajnosće a woporniwosće.
Muka wopokaza so hižo zahe jako zbudźeŕ a zarjadowaŕ abo organisator, wón z Holanom a z druhimi załoži "skhadźowanki serbskeje studowaceje młodosće", załoži časopis "Lipa Serbska", redigowaše jón sam něšto časa, załoži a wudawaše jara dołho "Łužicu", kiž stupi na město "Lipy Serbskeje" a něhdyšeho "Łužičana". - Wosebje zahorjowaše Muka studentow, wukaza jim za hłowny nadawk, zo bychu z koncertami a z dźiwadłom a na druhe wašnje zběrali pjenjezy na wudaće Zejlerjowych spisow. Muka sam redigowaše tutón zhromadny wudawk spisow našeho wulkeho ludoweho basnika, po něčim wuda štyri nahladne zwjazki a napisa jara dokładny, kritiski a tež narodnje powučacy a zahorjacy žiwjenjopis Handrija Zejlerja. Z tym je basnikej, ludej a tež sebi samemu rjany a trajacy pomnik stajił. To je deba serbskeho pismowstwa, žórło, z kotrehož móža a budźa sta a tysacy čeŕpać stajne čerstwe wokřewjenje ducha a wutroby a zahorjenje za Serbstwo.
Muka pak je tež wmuž z ludu a za lud". Pućować a zaso pućować po Serbach je jemu přinarodźene, a po Janu Ernstu Smolerju je drje lědma štó telko króć a tak wutrajnje serbskej Łužicy prěki a pódlu, po horach a dołach, překročił a pěši přeměrił, kaž Muka. Kaž sławny Zejleŕ, by tež naš wosławjenc tašu z knihemi a zapisnikom, pjero a čornidło při sebi a k rucy měł, kóždu serbsku pěseń, kiž so pak cyle, pak trochu njeznata zezda, kóžde napadne serbske słowo a přisłowo, kóždu napadnu twórbu rěče, tež njeznate hłosy atd. atd. swěru zapisał. Wšitke tute nahromadźene maćizny je wón z dźěla hižo zrjadował, wědómostnje wobdźěłał a tež w časopisach abo we wosebitych spisach wudał. K tomu słuša tež wudaće Wje1oweje wulkeje zběrki serbskich přisłowow a prajidmow, kotrež je Muka zrjadował a do ćišća dał na swoje wudawki. Přede wšěm pak je na z kładźe swojich studijow, zapiskow a přinoškow sobudźěłaćerjow spisał: "Statistiku łužiskich Serbow". Wobličenje a wopisanje z ludopisnej kartu. Je to wulke, dokładne a spušćomne dźěło. Wosebje je jara wažny dospołny němsko-serbski a serbsko-němski zapis wšěch serbskich mjenow wsow a městow. Karta je tež sama za so wušła.
Tež jako basnik so Muka z dobrym wuspěchom pospyta: najzajimawiši je jeho sonet "Při Sprjewi" (1875, Łužičan) a balada "Mrějace dźěćo" (1876, Łužičan). Wěso słuša sem tež jeho prócowanje wo serbske dźiwadło. Won wudawa hižo dołhe lěta zběrku "Serbske dźiwadło", za kotruž je sam prełožił "Nankowe škórnje", "Pražski wuj", "Winy wosud" a druhe.
Tola basnistwo njemóžeše jeho hłowny nadawk wostać, wobdarjenosć a potrěbnosće našeho pismowstwa jeho na druhe wobšěrne pola pokazachu. Tu su přede wšěm literarne stawizny serbskeho ludu a hišće bóle serbski a słowjanski rěčespyt. - Mnoho rukopisow, najstarše njećišćane a ćišćane pomniki serbskeho pismowstwa, kaž Jakubicowy delnjołužiski přełožk Noweho Zakonja z lěta 1548, rukopisne zapiski M. Brancla we knihowni žitawskeho gymnasija, je Muka jara pilnje studował a wěcywustojnje zwupisował z nich to, štož je za našu rěč a pismowstwo wažne a wužitna tute wudźěłki je wosebje w Časopisu M. S. wozjewjał. Wšitke tute zběranje słowow, pěsni a prajidmow a studije starych spisow připrawjachu mjenje bóle podłožk k spisanju jeho najwjetšeh dźěła, kiž w němskej rěči lěta 1891 w Lipsku wuńdźe z napismom "Historische und vergleichende Laut- und Former lehrederniedersorbischen Sprache mit besonderer Berücksichtigung der Grenzdialekte und des Obersorbischen." Za šěrše woršty wěso tuta spisana njeje, ale jeno za zdźěłanišich, tola budźe pilnemu a kedźbnemu čitarjej móc jara wužitna być. Rěč njeje ničo jeno zwonkowne, materielne, mechaniske, rěč je z wulkeho dźěla duch a žjwjenje, kotrejuž sej nichtó dać njemóže, ale kotrejž je stworićel nam z dušu z dobom zadychnył. Tohodla praji sławny Šafařik: "Powědaj, štož chceš, rěč je tola wujaw ducha božeho." Tohodla tež z dobrym prawom hižo prastara łaćonska sada rěka: rěč nima njepřećela, khiba tajkeho, kiž jeje njeznaje. A tuto wěrne słowo je sej naš jubilar jako hesło za swoju rěčnicu wubrał. Tuž směmy z dobrym prawpm radźić wšěm, kiž chcedźa jako rěčnicy a spisowaćeljo z ertom a z pismom naš lubowany lud wjesć a k dobremu a k lěpšemu nawjedować, ze bychu sej čim dokładnišo, ćim lěpje twórby, formy a rjanosće našeje rěče přiswojeli. A kluč do bohateje pokładnicy serbskich zynkow a formow poskića jim kniha našeho jubilara. Wona najprjedy Delnjołužičanam, ale skoro runje tak derje tež Hornjołužičanskim Serbam słuži, wopřija tež wšě zakonje a twórby hornjoserbskeje rěče w jara snadnych přehladach. Druhosłowjanske słowa su we łaćonskim pismje podate. Duž so snadnje čita. Tohodla: Wzmi a čitaj!
Jara zwjeselace je, zo je naš wučenc tež dobrych šulerjow a sobudźěłaćerjow namakał a sej wukubłał, kajcyž su knježa fararjo Handrik, Šwjela a druzy. Wosebje je tež jara wužitne, zo je Šwjela, ródny Delnjołužičan, jara dobru krótšu rěčnicu k prěnjemu studowanju wobeju serbskeju rěčow spisał. Z dobŕym prawom pak naspomni k tomu, zo by čitaŕ so prócował, w Mukowej wulkej knizy dale so rozwučować a wudospołnjeć.
Nam njeje móžno, wšěch spisow a nastawkow pomjenować, zabywši hakle wopisać, kotrež su z jeho pjera wušłe. Dodawamy hišće, zo je so wón tež wosebje wo twarjenje Serbskeho Domu prócował, tu wěc z radu, ze skutkom a z wulkimi woporami podpjerował, zo je tež sam za swoje pjenezy swoje a spisy druhich wudawał, so zkrótka na wšěm, štožkuli mohło serbskemu ludej spomožne być, nanajhorliwšo wot młodosće wobdźěłał.
Jurij Libš, Lužica 1914.
zpět na obsah 
Další: Worjołej