|
- Páta | - Srbská èítanka | - |
Pola w¹ìch s³owjanskich narodow bì studentstwo z wuznamnym èiniæelom pøi wubud¼enju a roz¹ìrjenju narodneje myslièki. To wid¼imy wosebje jasnje pola na¹ich ju¾nych bratrow Èechow, S³owakow a Ju¾nos³owjanow.
Tola èim bóle so tute narody kulturnje a politiscy zesamostatnjowachu a strach wo jich narodne byæe do pozada stupa¹e, æim bóle wobroæachu tamni¹e studentstwa swoju ked¼bnosæ k samym kulturnym a socialnym pra¹enjam. Docy³a hina¹e pomìry knje¾a pola nas Serbow, kim¾ njeje hi¹æe pøichod kruæe zawìsæeny a kotrych¾ je tak ma³o a ki¾ dyrbimy so bìd¼iæ takrjec wo kó¾de serbske s³owo a kó¾dy hàuzlik na¹eje zemje. Dyrbimy zjednoæeæ w¹u na¹u energiju, zo bychmy so wukhowali haè k èasej, hdy¾ te¾ nad nami s³ónco swobody so wusmìje. Nimamy haè dotal ani jenièkeje srjed¼neje ¹ule, a w ludowych ¹ulach knje¾i, wosebje w pruskej £u¾icy, ponìmèowacy system, ki¾ njemó¾e byæ hór¹i. Wotrod¼enscy a nìmscy wuèerjo wuhonjeja za wosebite knje¾eàstwowe myto serbsku rìè a drastu wo pøemoh z na¹ich ¹ulow z pukami, zakaznjemi a wusmì¹owanjom. Hakle nìtko po revoluciji poèina byæ poma³ku lìpje. Z tajkich zrudnych pomìrow pøikhad¼a nìtko m³od¼enc na nìkajku nìmsku srjed¼nu ¹ulu, z wjet¹a pøesyæenu ze w¹onìmskim duchom, kotra¾ prócuje so wìzo ze w¹ej mocu, zo by wuha¹i³a w du¹ach m³odych studentow te¾ hi¹æe poslìdnje p³omje¹ko narodneho wìdomja a njebychmy-li mìli na¹ich studentskich towaàstwow, wu¹li bychu drje w¹itcy serbscy studenæa ze srjed¼nych a wysokich ¹ulow jako Nìmcy po zmyslenju a skutkach. W studentskich towaàstwach prócuja so studenæa ze samsnej pilnosæu wo to, ¹to¾ jim nìmske srjed¼ne ¹ule we £u¾icy, wud¼er¾owane te¾ z dawkami serbskeho wobydleàstwa, daæ nochced¼a myslo, zo jedna njezawjazna hod¼ina serb¹æiny na nìkotrych ¹ulach budy¹inskich dosaha za wukub³anje serbskeje inteligency. Zamìr w¹ìch tutych zjednoæenjow je samsny: pìstowaæ a hajiæ narodnu myslièku, wudospo³njeæ so w maæeànej rìci z èitanjom, z pisomnym zwuèowanjoni, z prednoskami a deklamacijemi, studowaæ domjace pismowstwo a stawizny. A potom, w prózdninach, khod¼a studenæa mjez lud, zarjadujo skhad¼owanki, wuhotujo d¼iwad³owe a spìwne wjeèory a jìzd¼o zhromadnje na wulìty.
Najstar¹e towaàstwo serbskich studentow je "Serbske pøedaàske towaàstwo" w Lipsku, za³o¾ene l. 1716 pøez serbskich evangelskich bohos³owcow, kotre¾ kæìje¹e wosebje woko³o l. 1825 po pøikhad¼e m³odeho basnika Handrija Zejlerja. K tutomu èi³emu ¾iwjenju pøino¹owa¹e bjez dwìla te¾ wliw Èecha Franca Palackeho a Ju¾nos³owjana Milutinoviæa. Handrij Zejleà da towaàstwu nowe mjeno "Sorabija", z èeho¾ je nasta³o nìtèi¹e "Sorabicum". Narodne hibanje 1848 tych lìt a za³o¾enje lektorata serbskeje reèe pøi tamni¹ej universiæe wuwo³a¹tej nowu d¼ì³awosæ w towaàstwje. Pozd¼i¹o w 70tych lìtach d¼ì³a¹tej w nim z wuspìchom wosebje Arno¹t Muka a Arno¹t Holan. W swìtowej wójnje wusny Sorabicum drje docy³a, ale hnydom po prewróæe zapoèa nowu d¼ì³awosæ.
Bórzy doby wjedniske mìstno mjez studentstwom pra¾ska "Serbowka", towaàstwo khowancow, bydlacych zhromadnje w "Serbskim seminaru" na Ma³ej stronje a studowacych na bohos³owskej fakulæe a na gymnasiju. Pra¾scy studenæa su zawìsæe hi¾o wot sameho za³o¾enja seminara na zapoèatku 18. lìtstotka so rozwuceli w maæeànej rìèi, tola hakle l. 1846 dóñd¼e tu k wu¾¹emu zwjazkej. Wot toho èasa je Serbowka d¼ì³a³a z najwjet¹im spomo¾enjom a bjez pøestaæa k lìp¹emu na¹eho naroda. Z njeje wu¹³a je lièba najlìp¹ich prócowarjow za narodnu wìc, wuèencow a basnikow, znatych nic jeno¾ doma, ale te¾ poja druhich S³owjanow jako Micha³ Hórnik, Jurij Lib¹, na¹ najwjet¹i basnik Jakub Bart-Æi¹inski, Mik³aw¹ Andricki a Józef Nowak. Wulcy spomo¾ny wliw na zmyslenje m³odych studowacych wukonjowachu wuzke, pøeæelske poæahi z èìskimi wuèencami a bud¼iæelemi.
Wulki slavista Józef Dobrovský, Wjacs³aw Hanka, Karl Jaromìr Erben, Jan Purkynì, Franc Doucha a te¾ wjele ruskich.a pólskich wuèencow pøebywacych w stowì¾atej Prazy, wopytowa¹e rad "serbske hod¼iny" w jìd¼eàni zastarskeje khì¾e we £u¾iskej wulicy. Cy³u swìtowu wójnu bì "Serbowka" takrjec jenièke towaàstwo, kotre¾ d¼ìla¹e nic jeno¾ nutøkownje, ale kotre¾ te¾ do zjawnosæe wustupowa¹e.
Serbja, ki¾ studuja na èìskich ¹ulach pra¾skich, su sobustawy "Èìskoserbskeho Towaàstwa Adolf Èerný". Tute towaàstwo za³o¾i so l. 1907 pøez serbskich a èìskich studentow a z jeho nadawkom je hajiæ kulturne, hospodaàske a towaà¹nostne poæahi wobeju narodow. Wosebje po wuwo³anju Èeskos³owakskeje republiki rozwiwa wob¹ìrnu d¼ì³awosæ k lìp¹emu Serbow ze swojim mìsacnikom "Èìskoserbskim Wìstnikom", swojimi publikacijemi a pøedno¹kami wosebje ze zas³u¾bu dra Józefa Paty.
Nìtko wobroæmy so do £u¾icy sameje, do na¹eho duchowneho srjed¼i¹æa Budy¹ina. Hi¾o m³ody H. Zejleà zhromad¼owa¹e tu na zapoèatku miny³eho lìtstotka na gymnasiju swojich towaà¹ow a po nim s³awny Jan Arno¹t Smoleà, zo njebychu zabywali na swój narod. Skhad¼owachu so zwoprìdka w bydlenju m³odeho Hendricha Jaromìra Imi¹a, ale po wotkhad¼e Smolerjowym do Wróts³awja l. 1836 pøestachu tute skhad¼owanki, a hakle po tøoch lìtach zjednoæi Mósak K³osopólski w¹ìch budy¹inskich gymnasiastow do "Societas slavica Budissina", pozd¼i¹o "Budissmensis". Mócny pohon we wótèinskim skutkowanju bì wopyt S³owaka Ludewita ©túra, ki¾ z³o¾i ked¼bnosæ m³odych zahoriencow na èìskeho basnika Jana Kollara, na Hurbana a Èervenaka, z kotrymi¾ nasta èi³e listowanje a kotøi¾ wobohaæichu knihownju towaàstwa ze sy³u èìskich a druhich s³owjanskich knihow. Horliwe skutkowanje mìje¹e za sæìhwk hór¹enje a napady nìmskich nowin we £u¾icy, tak zo by by³o skoro dó¹³o k rozpu¹æenju towaàstwa. Po revoluènych lìtach zhraba so towaàstwo zaso woko³o l. 1853, hdy¾ bu Jan Arno¹t Smoleà powo³any za wuèerja serb¹æiny. Bohu¾el towaàstwo njeje dotal rozwi³o w¹ì swoje mocy a khmanosæe, njech je so to sta³o z liwkosæu jednotliwcow, abo z njepøeæelskim zmyslenjom pøedstajenych.
Podobny wosud matej a z podobnymi pøeæiwnosæemi bìd¼itej druhej towaàstwje budy¹inskej. Stej to "W³ada" na katólskim wuèeàskim seminarje, za³o¾ena l. 1876 a "Swoboda" pøi krajnostawskim seminarje wot l. 1877. Po ¹tyrilìtnym d¼ìle pøiñd¼e kruty rozkaz, zo njesmìd¼a Serbja w Swobod¼e so wobd¼ìleæ na skhad¼owankach a direktorjo wustawa - zwjet¹a w¹onìmscy zmysleni - pøesæahowachu so m|ez sobu we wutupjenju narodneho èuæe swojich khowancow a tak so stawa, zo wukhad¼eja z tutoho wustawa, za³o¾eneho w prìnim rjed¼e za Serbow, èasto najwjet¹i njepøeæe³jo swojeje samsneje narodnosæe.
L. 1919 za³o¾i so "Wita", prìnje towaàstwo serbskich studentkow a lìto pozd¼i¹o zjednoæichu so studenæa w Drje¾d¼anach a w Rychbachu.
Bórzy èujachu studenæa njedostatk kruæi¹eho zwizka mjez sobu. Pospyty wo wutworjenje pow¹itkowneho zwjazka padaju hi¾o do lìta 1849. Ale tutón zwjazk, "Lipa Serbska" mjenowany, njedopjelni nad¼ìje, kotra¾ bì so do njeho k³ad³a. Lìta 1871 wustupi "Lubin", zwoprìdka jeno¾ zjednoæenstwo Budy¹injanow, wudawajo te¾ swój wosebity èasopi¶ "Nowinkaà Lubinski" a wotmìwajo kó¾dolìtnje skhad¼owanki we wulkich prózdninach. L. 1875 dóñd¼e w Khrósæicach k za³o¾enju tak mjenowaneje "H³owneje skhad¼owanki serbskeje studowaceje m³od¼iny", ki¾ so skhad¼owa¹e trójcy wob lìto, hody, jutry a w lìtnich prózdninach. Tu podawaju star¹i jednotliwych towaàstwow pøehlad towaàstwoweje d¼ì³awosæe, pøedno¹uje so wo èasowych studentskich nale¾nosæach, hraje so d¼iwad³o a ze zhromadnym wulìtom do nìkajkeje narodnje wohro¾eneje wsy kónèi swjed¼eñ. Tute skhad¼owanki tworja kruty zwjaz mjez inteligencu a burstwom, su narodne swjed¼enje w prawym s³owa zmys³u. "H³owna skhad¼owanka" je sej doby³a njehinitu zas³u¾bu z wudaæom zhromad¼enych spisow Handrija Zejlerja, wuda te¾ jubilejny "Almanach" a wot 1876 haè 1881 wukhad¼e¹e mìsaènik "Lipa Serbska" a ¹tyrnaæe lìt pozd¼i¹o wukhad¼e¹e krótki èas "£u¾iski Serb".
Smy wid¼eli, kajke zad¼ìwki mìjachu pøewinyæ towaàstwa w Budy¹inje, w¹ak wjet¹e zad¼ìwki stajachu so do puæa w Khoæebuzu. Tu nasta w lìtach ¹tyrcytych pod wliwom Hornjo³u¾ièana Jenèa "£u¾yca" a na gymnasiju zapoèa so serbska rìè wuèiæ, ale l. 1889 bu tuta wuèba wotstronjena na wy¹¹i rozkaz. Nì¹to lìt potom wo¾iwi hi¹æe raz studentske ¾iwjenje w Khoæebuzu a te¾ w Starej Darbni za³o¾ichu sej seminarisæa towaàstwo. W samsnym èasu nasta "Zwìztk", zwjazk delnjo³u¾iskich studentow, ki¾ wuda l.1893 wubjerk basni Mata Kósyka a redigowa¹e nì¹to lìt ludowu protyku "Pratyju". Ale Delnjo³u¾ièenjo dawaju hac dotal ma³o znamjenjow èi³eho ¾iwjenja.
Te¾ na druhich mìstnach, we Wittenbergu, Wróts³awju, Lubiju, Dobrosoli, Barlinje, ®itawje a Doupovje w Èechach bywachu jónu podobne studentske zjednoæenstwa, ¹to¾ je z dopokazom, zo bì tam wjet¹a lièba studowacych, haj samo do Hollandskeje, Luxemburskeje, do Kolonje nad Rynom, do Paderborna, do Mohuèa a Erfurta zab³ud¼owachu so druhdy jednotliwcy.
Èas swìtoweje wójny bì wìzo te¾ za studentstwo z dobu pruhowanja a njep³ódnosæe. Star¹i buchu powo³ani do wójska, hd¼e¾ dyrbjachu wojowaæ za zajimy njepøeæelow a podt³ócerjow Serbstwa, ale po rewo³uciji zbìhny so te¾ studentstwo zhromadnje ze serbskim ludom z procha a pøima¹e so wospjet d¼ì³a na narodnej roli, poèa wudawaæ èasopis "Serbski Student", wutwori sej krutu organisaciju w "Zwjazku ³u¾iskoserbskeho studentstwa" a je zastupi³o do zwjazka a poæahow ze studentami druhich s³owjanskich narodow a hotuje so, zo by wustupi³o te¾ pøed ¹ìr¹ej, mjezynarodnej zjawnosæi.
J. Wiæaz.
Dal¹í: