|
- Páta | - Srbská èítanka | - |
S³owjesnosæ je wuèba wo pismowstwje.
Pismowstwo je zebraæe w¹ìch p³odow, t. j. w¹ìch literarnych wutwarow, zakhowanych pak pøez ertne pøepodawanje (tradiciju), pak pisomnje (a to pak w rukopisu, pak w æi¹æu). Pismowstwo mó¾e byæpak wìdomostne (nawukowe), pak krasne abo basniske; woboje mó¾e byæ pak prìnjotne, pak pøe³o¾ene. Literarne wutwary (wud¼ì³ki) mó¾a byæ spisane pak w pì¹ej, pak wjazanej rìèi (hrónèkach) a w¹o, ¹to¾ je spisane we pì¹ej rìci, mjenujemy z cuzym wurazom prózu, w¹o pak, ¹to¾ je pisane we wjazanej rìci abo hrónèkach, mjenujemy poeziju abo basnistwo.
Próza (z ³aæ. proversa = oratio) je swobodna rìè, pøirod¼ena, tak, ka¾ ju znajemy z bajkow, podlìhaca gramatiskim a s³ohowym (stylowym) prawid³am.
Basnistwo (poezija, z grek. poieo) je wumje³scy wutworjena rìè, wjazana z wìstymi a to nic jeno¾ gramatiskimi a s³ohowymi, ale te¾ basniskimi prawid³ami.
Próza. Najzak³adni¹a dru¾ina prózy je jednore powedanje, z kotreho¾ póznajemy pøitomne abo pøichodne podawki z wobitojnoseemi je pøewod¼acymi. Dyrbi byæ jasne, jadriwe, dospo³ne, dowidne, pøeswìdèace a bì¾ne (hlej nastawki , 16, 19, 22 a d.). Wosebita dru¾ina je historiske powìdanje, èeàpane ze stawiznow (hlej W. Bogus³awski-M. Hornik, Stawizny serbskeho naroda. Budy¹in 1884 a nast. 41, 116, 120, 127, 148, 162, 173, 195.)
Wopisowanje je powìdanje, kotre¾ wuzbìhujewu znamne wosebitosæe nìkajkeho pøedmjeta, spisowaæel we nim pønio¹ ak p³aæiwosæi te¾ swoje samsne zaæi¹æe (nast. 16, 19, 72, 75, 110, 112, 124, 135, 141, 151, 175). Pøirunamy-li pøi tom dwaj abo wjacu podobnych pøedmjetow, tworimy pøirunowanje. Wopisowanje è³owjeskeje powahi a lud¼i zcy³a mjenuje so powahopis abo kharakteristika (hlej nast. 73, 133 a dr.)
Podrobnemu a wob¹ìrnemu wopisowanju powahi, ¾iwjenja a d¼ì³a nìkotrych jednotliwcow rìkamy ¼iwjenjopis abo biograflja. Pøi pisanju ¾iwjenjopisa podawaju wa¾nu maæiznu samsne ¾iwjenjopisy (autobiografije), d¼eniki, dopisy (listy) a dopomnjenki (memoiry). (Hlej pøik³ady w nastawkach 70, 79, 81, 84, 100, 118, 133, 150, 152, 154, 155, 158, 160, 177, 180, 183, 197, 213, 215).
Wìdomostneho razu su rozbìranje, rozpominanje, pojednanje, w kotrych¾ so jedna wosobiæe wo wìc, wo pøedmìt, nic wo skutk (èin). Jelizo wuèeàpuje tajke pojednanje nìkajki pøedmìt do podrobnosæe, rìka monografija (nast. 3, 48, 58, 64, 66, 86, 88, 93, 97, 98, 102, 104, 105, 106, 108, 164, 168, 171, 193, 195, 199, 201, 207, 217).
Z jara wa¾nym s³owjesnym wutwarom su nowiny, wìsta dru¾ina jednostronskeje korespondency. Prìnje serbske rukopisne nowiny za³o¾i l. 1765 lipsèanske ³u¾iske prìdaàske towaàstwo pod mjenom "Lipske Nowizny a Schitkizny". Prìnje æi¹æane serbske nowiny bìchu "Serbski powìdaà a kurìr", kotre¾ wudawa¹e 1809-12 w Budy¹inje Jan Dejka. Haè do l. 1920 mìjachmy jeno¾ tyd¼eniki. Wot l. wulk. ró¾ka 1920 wukhod¼a prìni serbski d¼enik "Serbske Nowiny". Wosebity d¼ìl nowin twori feuilleton, t. je pisana mì¹eñca èasowych napadow. Z tworjerjom èìskeho feuilletona je Jan Neruda. Pola njeho mó¾emy wuknyæ w jeho knihach "Drobné klepy", "®erty hravé a dravé" (hl. nast. 131.) Z wubjernym srìdkom za agitaciju su lìtaki. Serbske hibanje wu¾iwa¹e jich tohorunja (nast. 205, 209).
Z najdokonjani¹im prozaiskim wutwarom je rìè. Rìè dyrbi skutkowaæ na rozom a èuæe. Na rozom skutkuje ze swojim wobsahom na èuæe z zarjadowanjom a pøednjesenjom. Duchowna rìè. prìdowanje, nastupa nabo¾inske wìcy, swìtne rìèe mó¾a byæ: pojitiske, sudni¹ke, pøile¾nostne (sk³adnostne), swjed¼eñske atd. Wilèba wo rìèi so mjenuje rhetorika abo rìcnistwo (hlej nast. 26, 191).
Basnistwo mó¾emy rozd¼ìliæ po tym, haè basnik wujadrjuje swoje zaèuæa, na lyriske t. j. wosobinske, zacuæowe (z najzak³adni¹im dok³adom je tu ludowa pìseñ), na episke t. j. powìdate (epos je powìdaty hord¼inski, rjekowski spìw), na basnistwo dramatiske, t. j. d¼ìjowe (drama abo d¼ìj = èin, skutk). Maju-li basnje w¹ìch tutych tøoch dru¾in zjawny zamys³ wukub³owaæ a powuèeæ, potom so jim rìka basnje tendencowe (didaktiske). W lyriskim basnistwje pøino¹a basnik k p³aæiwosæi swoje samsne zaèuwanja, a to so stawa najlìpje w ludowej abo narodnej pìsni. Z napodobnjenjom ludoweje pìsnje nastawachu tak mjenowane znarodnjene pìsnje. (Na pø. wjele Zejlerjowych pìsni.)
Ludowe pìsnje su z najlìp¹im wurazom ludoweje du¹e; we w¹ìch èasach a pøi w¹ìch ¾iwjeñskich sk³adnosæach wupraje¹e prìnjotny è³owjek swoje zaèuwanja njech zrudne njech wjeso³e z pìsnju: z pìsnju khwale¹e Boha, pøirodu a jeje krasnosæe, z pìsnju pøewod¼e¹e w¹itke wuznamne podawki swojeho ¾iwjenja. Te¾ Serbja maju wulku sy³u ludowych pìsni. Hlej wosebje knihy Jana Arn. Smolerja "Pìsnicki Hornich a Delnich Serbow", hd¼e¾ namakamy te¾ serbske bajki, bam¾ièki (legendy) a druhe wutwary ludoweho pismowstwa. Wjele ludowych pìsni je te¾ zezbìra³ prof. dr. E. Muka hi¾o wot lìta 1872 (hladaj mój zapisk v Narod. Vìstníku Èeskoslovanskìm 1914 str. 20 a sæìh.); dale Ad. Èerný: Narodne h³osy ³u¾icko-serbskich pìsni, Budy¹in 1888, druha zbìrka samsneho lìta a tøeæa zbìrka l. 1894, a L. Kuba, Slovanstvo ve svých zpìvech III. 5 (hlej nast. 27, 46, 80, 132, 219).
Wumje³ske lyriske basnje su na pø. óda, hymna, dithyrambus, wos³awne basnje, psalm, wujadrjowacy wotwisnosæ è³owjeka wot Boha; zrudneho razu je elegija abo struch³ospìw. ©ìr¹i wuznam ma basniski list, w kotrym¾ pi¹e basnik nìkomu wo swojich zaèuwanjach, ale po prawom chce rìèeæ k ¹ìr¹emu èitaàstwu (hlej nast. 1, 4, 6, 13, 17, 18, 21, 28, 44, 57, 63, 85, 87, 109, 118, 121, 141, 153, 156, 159, 161, 165, 167, 187, 192, 194, 198, 202, 204, 206, 212, 214, 218, 228.)
Z episkeho basnistwa su najstar¹e baje (mythy), to je powìdanje ze ¾iwjenja pohanskich bó¾stwow, powìdanje wo pøirod¼e a wo è³owjeku zcy³a. Kó¾dy narod ma swoje bajes³owstwo (swoju mythologiju), te¾ Serbja. Serbske baje je zhromad¼il A. Èerný w knihach "Mythiske bytosæe ³u¾iskich Serbow", I. a II. zwjazk. Budy¹in 1893 a 1898. (Hlej nastawk 54, 66.) Nìhd¼e w samsnych starych èasach nastawachu bajki, t. j. powìdanja, kotre¾ nimaju wìsteho èasa a wìsteho mìstna, w kotrych¾ wustupuja wumyslene, bajkowe bytosæe, w kotrych¾ so najbóle pokazuje wojowanje dobreho ze z³ym, pøi cim¾ dobre dobywa. Te¾ Serbja maju sy³u krasnych bajkow, -kotre¾ su zhromad¼ili J. A. Smoler we swojich Pjesnièkach l. 1841, I. str. 159-185, K. J. Erben we Slovanskej Èitancy r. 1865; dale H. Jordan l. 1876 w kni¾cy: Najrjeñ¹e ludowe bajki, Jakub ©ewèik we III. ze¹iwku Jubil. spisow "Serbowki" "Bajki a basnièki" (1899) a najnowi¹o M. Nawka, "Baje, bajki a basnièki", 1. ze¹iwk we Budy¹inje 1914 (hl. nast. 7, 20, 31, 33, 37, 39, 43, 45, 221).
Powìsæe rmjenujemy powìdañèka,- kotre¾ na rozd¼ìl wot bajkow so poæahuja k wìstemu mìstnu, wìstemu èasej a wìstej wosobje. Rozeznawamy narodne (ludowe), mìstne, hord¼inske (rjekowske) a druhe powìsæe (nast. 51, 56, 122, 203, 222).
Powìsæ abo bajka ze ¾iwjenja swjatych mjenuje so legenda (bam¾ièka;w nast. 62). Jara woblubjene bywachu hord¼inske (rjekowske) powìsæe, kotre¾ so prìnjotnje wobd¼ì³owachu we hrónèkach a so spìwachu pøez ludowych spìwarjow, tak ka¾ nam to pokazuje Jakub Æi¹inski we swojim dramaæe "Na Hrod¼i¹æu".
Z druhich episkich basni stej woblubjenej balada (lyriskoepiska baseñ, wo¾iwjena z dialogom, torhane, spìwne formy khutneho, haj, tragiskeho razu z nadzemskimi ¾iwjo³ami) a romanca (te¾ lyriskoepiska baseñ, w¹elakoreje formy, wjeso³eho razu, z postawami a podawkami z ryæeàskeho ¾iwjenja; hl. nast. 52, 60, 94, 111).
Z najwy¹¹im skhod¼eñkom episkeho basnistwa je epos, t. j. wulka powìdata baseñ, wo wuznamnych podawkach pak ze ¾iwjenja cy³eho naroda, pak wuznamneho jednotliwca. Mamy w cuzych literaturach a wìzo te¾ w s³owjanskich narodne, hord¼inske (klasiskej hord¼inskej eposaj Homerowaj "Iliada" a "Odysseja" stej pøe³o¾enej te¾ do serb¹æiny wot M. Urbana), romantiske, duchowne, idyliske, zwìrjace a skónènje moderne a reflexivne eposy (hl. 83, 113, 114, 116, 228).
Z drobni¹im dok³adom episkeho basnistwa je basniske powìdañèko (t. j. hrónèkowane powìdanje nìkajkich zajimawych podawkow). K episkemu basnistwu liìi so te¾ najwobsahli¹i prozaiski literarny wutwar: roman, kotry¾ d¼ensa zjednoæa w sebi w¹ì prìdnosæe basniskich a prozaiskich dru¾inow, kotry¾ ma so wuznamjeniæ z wuraznej kharakteristiku, z psychologiskej h³ubokosæu, z krutej pøièinitosæu, z wìrnosæu a woprawd¼itosæu. Roman je w¹elakory za tym, z kajkeje srjed¼izny (milieu) je maæizna èeàpana (historiski, ryæeàski, wjesny, swójbny, towaà¹nostny atd.; hl. 117, 133, 138).
K romanej pøipinaju so krót¹e prozaiske wutwory: powìdañèka, nowele, arabeski atd., (hl. 125, 138, 144, 166, 184, 186, 188, 189). W¹ìm tutym s³owjesnym wutwaram prajimy te¾ beletrija. Najlìp¹a z wjesnych powìdañckow je "Babièka" Bo¾eny Nìmcoweje, pøe³o¾ena do serb¹æiny prez Filipa Rìzaka ("Na¹a wowka", hl. nast. 22).
Dramatiske basnistwo pøedstaja nam dospo³ny a jednotny d¼ìj (èin), bud¼acy jednotny zajim, pøewjed¼eny pøez jednace wosoby w pøitomnosæi tak, jako by so podawk runje wuwiwa³. Drama tohorunja zjednoæa w sebi w¹ì s³owjesne prìdnosæe tak jako roman, ale ze swojim njeposrìdnym zaæi¹æom mó¾e wuskutkowaæ wjele wjacy. Wìzo zale¾i to na harmoniji nì¹to wumje³stwow, kotre¾ so tu zjednoæeju z literarnym wumje³stwom: t. j. architektoniske wumje³stwo, moleàstwo, rìzbaàstwo, dekoracija, deklamatorske a mimiske, t. j. hrajeàske wumje³stwo, a w operach te¾ hud¼bne wumje³stwo.
Z no¹erjom èina je dialog, t. j. rozmo³wa jednacych wosobow. Je tu wjele lyriskeho ¾iwjo³a. Z najwa¾ni¹ej wìcu je èin, kotry¾ dyrbi byæ derje motivowany abo dopokazany. Po wobsahu d¼ela so d¼iwad³owe hry na struch³ohry (tragedije), wjeselohry (komedije) a èinohry (dramata). Najlìp¹a serbska hra je haè dotal Æi¹inskeho "Na Hrod¼i¹æu", prìni d¼ìl z wotmysleneje trilogije "Milecy", poetiskeho pomnika zhubjeneje po³obskoserbskeje samostatnosæe. Zapisk serbskich hrow je zastaja³ Fr. Kral w pøiruènej kni¾cy "Na¹e d¼iwad³o" w l. 1914. Wjet¹ina serbskich hrow je wobd¼ì³ana po cuzych pøik³adach abo pøe³o¾ena z èìskeje, ruskeje a nìmskeje literatury. (Z jend¼el¹æiny mamy klasiski pre³o¾k Skakespearoweho "Julia Caesara" wot J. B. Pjecha). Z m³ód¹ich basnikow slubuje Józ. Nowak, zo so rozwije do dobreho, skutkowneho dramatika (hlej nast. 170, 172, 182; wo d¼iwadle nast. 171).
Z tendenèneho abo zamys³owneho basnis³wa mó¾emy porìèeæ wo powuènej basni, dale wo gnomje (t. j. krótke hrónèkowane prajidmo) a skónìnje wo epigramu (t. j. krótke a ¾ortniwe dwójhrono w¹elakoreho wobsaha; z jara woblubjenym tendencnym zamys³ownym; wutwarom je bajka, w kotrej¾ wustupuja najbóle zwìrjata a jednaju ka¾ lud¼o; najbóle wupraja so tu nìkajka pow¹itkowna wìrnosæ, dobyta z nazhonjenja abo zcy³a nìkajke pow¹itkowne, ¾iwjeñske prawid³o (nast. 14, 29, 38, 68, 89, 185, 190).
Stary wutwar ludoweje mudrosæe su pøis³owa, kotre¾ wuprajeju praktiske ludowe nazhonjenja. S³owjanske pøis³owa je zestaja³ èìski wuèenc Fr. Lad. Èelakovsky w knizy "Mudrosloví národù slovanských"; serbske namakamy we wob¹ìrnej knizy "Pøis³owa a pøis³owne hrónèka a wus³owa hornjo³u¾iskich Serbow", hromad¼e wudate pøez J. Radyserba Wjelu a A. Muku (hlej w mojej kni¾cy "Krátká pøíruèka hornolu¾ické srb¹tiny" str. 64-68). Prjedaw¹i horliwi zbìrarjo serbskich pøis³owow bìchu H. Zejleà, J. A. Smoleà a J. Buk.
Z tutym krótkim naæiskom s³owjesnosæe ma so podaæ nastork k spisanju samostatneje wob¹ìrneje serbskeje s³owjesnosce. Serbscy spisowaæeljo bud¼a tu najlìpje wid¼eæ, kak wjele, d¼ensa snad¼ zabytych literarnych, dok³adow maju we swojim pismowstwje, kotre¾ moh³e so zhromad¼iæ a wudaæ w knihach, ka¾ so to dotal èinje¹e ze zbìrkami pìsni, bajkow, bajow, pøis³owow, ka¾ je to so sta³o w zhromad¼enych spisach Handrija Zejlerja (Mukowa edicija) w D¼iwad³owej, zbìrcy w Serbskej knihownje, w Jubilejnych spisach Serbowki atd., a te¾ spóznaju, kajke njedostatki su w serbskim pismowstwje. Jako w druhich wotrjadach, tak bud¼e te¾ tu hi¹æe trjeba wulkeho, skutkowneho d¼ì³a a prócowanja.
Pøispomnjenje. Wo serbskim pismowstwje jednaja:
zpìt na obsah 
Dal¹í: Pøispomnjenja